Overbruggen van werelden

Het begon met het interessante interview met Kenan Malik in het dagblad Trouw van 23 juli 2016. Malik is geboren in India en opgegroeid in Manchester. Hij is neurobioloog, wetenschapsfilosoof en tegenwoordig ook politiek commentator. Directe aanleiding voor het interview was het verschijnen van zijn laatste boek Moral Compass, een geschiedenis van de moraliteit. Hem werd gevraagd naar zijn visie op de crisis in Europa, het vluchtelingen vraagstuk en de rol van ethiek. Volgens Malik is het grote dilemma van deze tijd dat een ethisch migratiebeleid dat zou werken geen democratisch mandaat heeft, maar dat een migratiebeleid dat op enige publieke steun kan rekenen niet moreel is en ook niet zal werken. Kern van het dilemma is dat mensen geleerd is afwijzend te staan tegenover immigratie. Mensen zijn zo geworden, omdat ze geleerd hebben om ongewenste veranderingen in de samenleving te associëren met immigratie. Zo wordt immigratie als oorzaak aangemerkt voor onze maatschappelijke problemen en de afbrokkeling van democratie, terwijl heel veel ontwikkelingen verantwoordelijk zijn voor verandering van de samenleving. Malik ziet de oplossing van het democratisch tekort niet in het verlaten van de EU, ook al is het volgens hem een ondemocratisch instituut, maar het probleem zit volgens hem dieper. De politiek is niet meer in staat om grote delen van de samenleving aan te spreken en te luisteren naar de zorgen van de lagere klasse. Hij signaleert een grote scheiding tussen hen die zich thuis voelen in een geglobaliseerde, technocratische wereld of die zich daaraan conformeren en een lagere klasse die meent dat hen iets is ontnomen en zich niet gehoord voelen.

 

Toen wij een paar weken later na het verschijnen van het interview in Noord-Duitsland fietsten, om preciezer te zijn in Mecklenburg-Vorpommeren, namen we op bijzondere wijze kennis van de voorbereidingen op de Duitse deelstaatverkiezingen in september van dit jaar. Bij het naderen van elk dorp en elk stadje viel ons op dat alle politieke partijen enorm geïnvesteerd hadden in reclame voor hun eigen partij. Heel veel posters en borden van politieke partijen vormden de randversiering van wegen en straten. Wat ons nog meer opviel waren de ronduit opruiende en haatdragende teksten en leuzen van rechtspopulistische partijen als NPD (de neo-nazipartij in Duitsland) en AFD (Alternative für Deutschland) gericht tegen vreemdelingen, terwijl de gematigder middenpartijen juist veel nietszeggende en verhullende teksten gebruikten (bijvoorbeeld Gemeinsam auf Kurs). Ik besefte op die momenten precies wat Malik in zijn interview met Trouw bedoelde. Uit de teksten sprak enerzijds angst en onzekerheid, welke direct gekoppeld werd aan de veronderstelde overname van het land door vreemdelingen. Anderzijds een volstrekt irreëel beeld van het samen op weg zijn van rust en gezapigheid, alsof er niets aan de hand is. Je zou dat het gat tussen lokalisten en globalisten kunnen noemen. Anders voorgesteld: het onvermogen van globalisten in de politiek om grote delen van de samenleving aan te spreken en te luisteren naar de zorgen van de lokalisten. En het onvermogen van lokalisten om gevoelens te koppelen aan redelijk argumenteren.

 

Al fietsende begon ik een aantal dingen te beseffen door m’n eigen prille ervaringen te koppelen aan datgene dat ik wist en gelezen had. Ik zag veel verval, armoede en disharmonie: bouwwerken die verlaten waren en op instorten stonden, gebouwen en woonkazernes van een vormgeving en omvang die niet pasten bij de bestaande gebouwde omgeving en de menselijke maat. Ik zag de lokalisten voor me en ontmoette er ook een paar. Ik merkte terughoudendheid en onverschilligheid en soms zelfs lichte vijandigheid. Ik merkte het in de dienstverlening naar ons en de kwaliteit van verkochte producten. Maar ik zag ook iets anders. Ik zag mensen nijver werken in hun tuintjes. Ik zag dat ze zorg hadden voor hun directe omgeving, voor de bloemen en planten om hen heen. Daar besteedden ze veel aandacht aan. Ze voelen zich thuis in beslotenheid en veilig in hun eigen omgeving, maken daar iets van en hebben buitenstaanders niet nodig. Sterker nog: ze zijn beducht voor buitenstaanders. Ze zijn bang het weinige dat ze hebben ook nog te verliezen. Ze zien buitenstaanders als potentiële concurrenten en beschikken over weinig mogelijkheden en kansen om te ontsnappen aan hun eigen Heim (en willen dat misschien ook niet). Ik begrijp dat. Achterstand roept wrevel en frustratie op, die zich vertaalt in een agressieve strategie naar migranten. Het antwoord van de globalisten, de abstracte denkers op hoofdlijnen die met hun hoofd graag in de wolken lopen en denken dat iedereen verzekerd kan worden van zekerheid, is niet ingegeven door begrip voor de zorgen van de lagere klasse noch door waardering van de verbondenheid met de grond en de eigen identiteit. De globalisten denken dat we op de oude voet door kunnen gaan, dat groei vanzelfsprekend is en dat de opbrengsten van de groei als vanzelf eerlijk verdeeld worden. Zij ambiëren een defensieve strategie, gericht op behoud (van wat niet meer behouden kan worden), maar hebben ook geen actief ijkpunt voor de waarden in een snel veranderende samenleving die ze samen zouden moeten ontwikkelen met de lokalisten. Buiten de klassieke politiek om. Want waar ik me tijdens onze fietstocht ook steeds meer van bewust werd is dat onze manier van politiek bedrijven verouderd is. Het is gebaseerd op eenzijdig zenden van loze leuzen, verspreid via duizenden billboards en posters. Ik bedacht me: is democratie wel terug te brengen tot eens in de vier jaar naar de stembus? Is dat genoeg voor een stabiele samenleving, die bloot staat aan zoveel tegenstellingen, druk en trekkrachten? Ik denk van niet. We zullen moeten investeren in een brede maatschappelijke dialoog, waarin met wederzijds respect en op basis van feiten met elkaar gesproken moet kunnen worden over de meest complexe zaken en dilemma’s van deze tijd.

 

Tijdens onze vakantie deden we ook de Oostzeekust aan de Zweedse kant aan en belandde begin augustus in Stockholm. Daar bezochten we onder meer het Moderna Museet, waarin een geweldige video tentoonstelling plaats had over The New Human. Een aantal internationale kunstenaars onderzochten de human condition in een snel veranderende wereld. De centrale vraag die zij zich stelden was: “hoe kijken wij naar onszelf en hoe proberen wij ons zelf te begrijpen; hoe leven we, hoe verbinden we ons aan elkaar, hoe organiseren we ons en hoe controleren we elkaar?” Kortom, een interessant thema, dat ook direct het thema van deze blog raakt. De kunstenaars lieten niet alleen zien welke invloed techniek op ons nieuwe zijn heeft en nog zal gaan hebben, maar ook hoe mensen van buiten nieuw perspectief zoeken in een andere wereld, daarvoor risico’s nemen en stuiten op fysieke en sociale grenzen. De menselijke geschiedenis leert dat ook deze mensen door die grenzen heen zullen breken. Dat is een ‘natuurwet waar we ons in beginsel altijd tegen verzetten.

 

Op de fiets en in mijn denken over de toekomstige samenleving kreeg ik door dat de nieuwe samenleving zich al aandient en dat angst voor het onbekende gesublimeerd in vreemdelingenhaat daarop geen antwoord is, evenmin trouwens als een vaag multiculturalisme, waarin alle minderheidsgroepen op één hoop worden geveegd en sprake is van schijnbare vrijheid en tolerantie. In feite is daarin geen sprake van actieve betrokkenheid en medeverantwoordelijkheid voor een gedeelde en betere toekomst. Dat roept de vraag op naar een andere strategie. Eén van flexibel meebewegen met de nieuwe trends èn het (her)waarderen van onze eigen identiteit die continu in ontwikkeling is. Dat zou inderdaad een dialogisch proces op lokaal èn boven-lokaal niveau kunnen zijn, waarin we het zoeken van gezamenlijke waarden centraal stellen. Het ontdekken van oude waarden en deze te verbinden met nieuwe waarden vraagt niet slechts om een politiek platform voor inhoudelijk debat, maar vooral om een maatschappelijk platform voor continue dialoog tussen alle burgers die deel uitmaken van een democratie. Zo’n maatschappelijke dialoog zou het fundament moeten zijn voor een politiek debat.

Terug...

^ Naar boven