Het menselijk tekort

In een luttel aantal decennia hebben we afgerekend met de zingevende zuilen langs de lijn van de ideologieën, we hebben sinds 2008 ernstige twijfels gekregen over de houdbaarheid van ons economische bestel en begin van deze eeuw zijn ook politiek en bestuur in diskrediet geraakt. Overal zijn goede redenen voor – de onderdrukking van de vrije mening, de kritiek op de globalisering en de afstandelijkheid van politiek en bestuurders – en er is zeker sprake van een religies-institutioneel, sociaal-economisch en democratisch tekort. Maar vooral ook van een menselijk tekort. Het is ook wel erg makkelijk om de schuld altijd weer bij systemen en de ander te zoeken.

Anderzijds valt niet te ontkennen dat globalisering en scherpe concurrentie onvoldoende hebben geleid tot een eerlijke herverdeling van de toegenomen en inmiddels gestabiliseerde middelen. Sterker nog de inkomensverschillen groeien, het aantal miljonairs en miljardairs neemt toe en tegelijkertijd stijgt ook het aantal uitvallers/ousiders uit het economische systeem. Dit, als gevolg van de gecreëerde schaarste en het feit dat we niet meer weten door te dringen tot onze echte behoeften. Naast een groep van nouveaux riches, die profiteren van een oververhitte economie en de ruimte tussen de regels, is er ook nog de welvarende middenklasse die in de afgelopen 50 jaar geprofiteerd heeft van de economische groei en zich inmiddels heeft gewenteld in een zelf gecreëerde comfortzone.

Het resultaat is dat we zo langzamerhand weer iets van een onderklasse zien ontstaan die geen geloof meer heeft in enig systeem. Niet meer in het kapitalistische systeem, omdat dit niet meer garant staat voor vast werk en materiële welvaart, maar ook niet meer in een democratisch systeem, dat gekaapt is door een middenklasse ‘op afstand’, die zichzelf steeds de bal toespeelt en zich verre houdt van wat mensen werkelijk bezighoudt. Juist het ontstaan en het verder uit elkaar drijven van middenklasse en onderklasse is de bijl aan de wortel van de democratie. Ontbrekende betrokkenheid of engagement en commitment van de middenklasse kan leiden tot een roep om sterk hiërarchisch leiderschap al dan niet buiten de democratie om. Die roep kan vervuld worden vanuit de onderklasse zelf, maar ook via – nauwelijks voorstelbare coalitie van onderklasse en conservatieve upper class. Het democratisch tekort duidt dus op drie verschijnselen die zich gelijktijdig voordoen. De onderklasse die behoefte heeft aan een sterke leider en de stabiliserende bureaucratie maar een trage besluitvormer vindt met resultaten waar zij onvoldoende mee geholpen zijn. De bovenklasse die naast invloed op de markt ook invloed op politiek-bestuurlijk terrein ambieert, omdat ook zij de bureaucratie een sta-in-de-weg vindt. En de middenklasse, die lui achterover leunt en verwacht dat de toekomst zich in lijn is met het verleden ontwikkelt, een lijn die hen zoveel voorspoed heeft gebracht.

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het democratisch tekort uitmondt in een autocratie of zelfs een dictatuur, waarin vrijheid ingesnoerd wordt, innovatie en creativiteit tot stilstand komen en haat tegen alles dat vreemd is de belangrijkste waarde wordt? Ik denk dat met name op de middenklasse een grote verantwoordelijkheid rust door te bouwen aan een nieuw perspectief op de samenleving en daarbij actief aansluiting te zoeken met zowel onder- als bovenklasse. Met respect en waardering voor de verschillen tussen mensen zal de middenklasse zich weer actief in moeten zetten voor gedeelde zingeving en herwaardering van datgene dat we zijn kwijtgeraakt èn nog niet ontdekt hebben. Ik denk dan aan: het talent van alle mensen aan te spreken die tot op heden niet gezien en benut worden, het gebruik en delen van zaken en niet het bezit van dingen centraal stellen, het privébelang onderdeel te laten worden van het publieke belang en het nadenken over welke waarden wij belangrijk vinden om naar te leven.

Op die manier slagen we er misschien in om het ultieme menselijke tekort – de vervreemding van het gedrag dat we naar anderen toe vertonen, van de systemen die we zelf hebben ontwikkeld, van de cultuur waar we deel van zijn en van onszelf – wat meer acceptabele vormen te geven. Dat is een opgave voor ons allen en ieder heeft daarvoor verantwoordelijkheid te nemen. Arnon Grunberg tipte daar in de 27^e Abel Herzberglezing, genaamd ‘Werelddominantie’, die op 18 september 2016 plaatsvond iets van aan: “Als wij erfgenamen zijn van de joods-christelijke traditie dan zouden we de vreemdeling moeten aanvaarden. Maar wie is die vreemdeling als hij niet langer vreemd mag blijven, maar op moet gaan in de massa?” Ik voeg daar aan toe: als we, zoals nu, allemaal vreemdelingen voor elkaar aan het worden zijn en ook voor onszelf, is het dan geen oplossing om aan die oude traditie een paar nieuwe bladzijden toe te voegen en daarmee de traditie levend te houden? Te beginnen vandaag?