De versleten harde schijf
Het moet het voorjaar van 2001 zijn geweest dat mijn toenmalige trainer Cees Cassee mij confronteerde met mijn gebrekkige communicatie. Ik kan niet ontkennen dat ‘mijn geval’ hem wel intrigeerde, maar hij bleef bij zijn harde oordeel dat mijn harde schijf versleten was.
Tegenwoordig kom ik steeds meer mensen tegen waarvan ik denk dat ook hun harde schijf is versleten. Het gaat vaak om mensen in organisaties die verantwoordelijk zijn voor het oplossen van, wat Hans Vermaak noemt, taaie vraagstukken. Zij blijven doordraaien in hun bekende, maar weinig effectieve rondjes. Ik kom ze tegen in het beleid, maar zeker ook bij bestuurders en hoger management van organisaties. Het ontwikkelen van een nieuwe harde schijf, want kopen kan je ze nog steeds niet, veronderstelt begrip van een aantal mechanismen van ons gedrag. Ik heb me daarom opnieuw verdiept in de theorievorming van organisatieleren en heel lichtjes in de neuromarketing. De combinatie van beide riepen in mij een Eureka gevoel op: ‘ja, zo zit het’.
De vaders van organisatieleren Argyris en Schön laten ons zien dat beoogd en feitelijk gedrag om resultaten te boeken vrijwel nooit congruent zijn. We schatten ons eigen rationele sturingsproces om zaken op te lossen veel te optimistisch in. We denken dat we ons laten leiden door waarden, intenties en dat we competente beslissingen nemen vanuit een professionele houding, maar de werkelijkheid is anders. We handelen onbewust vanuit be- en overheersingsimpulsen, vanuit een unilaterale controle en met een korte termijn eigen belang. Wanneer we dan uiteindelijk toch merken dat dit gedrag niet leidt tot effectieve resultaten, dan denken we dat we er zijn door ander gedrag te vertonen, andere interventies te plegen of andere maatregelen te nemen. Agyris en Schön noemen dat ‘single loop learning’, het mechanisch vervangen van de ene gedrag strategie door de andere. Maar we weten nu dat dat alleen werkt bij eenvoudige vraagstukken, die op routinematige wijze kunnen worden opgelost. Vraagstukken op het gebied van jeugdhulpverlening, energieconsumptie, huiselijk geweld, leegstand, overbelasting van ons milieu, etc. zijn te complex om op die manier op te lossen. Dan is het nodig dat we niet alleen vraagtekens zetten bij de eigen handelwijze, maar ook stil staan bij onze waarden, veronderstellingen en uitgangspunten: begrijpen we eigenlijk wel hoe het in elkaar zit en wie waarom doet zoals hij doet? Dat betekent dat we uit onze comfortzone moeten komen met onze vooringenomenheden, ingebakken waarheden en mechanische antwoorden. Dan moeten we in gesprek met de anderen, dan moeten we onze kwetsbaarheden tonen en mogelijk zelfs ons ongelijk erkennen. Slagen we daarin dan hebben we dubbel geleerd, namelijk in te zien dat onze actie tekort schoot en dat we verkeerd naar een vraagstuk hebben gekeken, omdat we overtuigd waren van onze eigen waarden en professionele competenties. Juist voor het oplossen van complexe vraagstukken is ‘double loop learning’ essentieel.
Nu is de stap naar de werking van onze hersenen te maken en kan worden verklaard waarom ‘double loop learning’ zo moeilijk is. We moeten ons namelijk blootgeven en erkennen dat defensief, zelfs agressief gedrag vertonen en op de borst kloppen niet werkt om samen problemen op te lossen. Dit primaire gedrag dat voortkomt uit een aantal oerdriften als hebzucht, begeerte, jaloezie is gericht op overleven en is gevestigd in onze oudere hersendelen, zoals de vader van de Nederlandse neomarketeer, Paul Postma, duidelijk maakt. Met andere woorden: we redden het niet meer als we alleen vertrouwen op onze oude hersenen. De hoop is gevestigd op onze ratio die genesteld is in de cortex, een evolutionair jonger deel van het brein. Zelfsturing, participatie, samenwerken, verbinden zijn zo wat zaken die aangeleerd moeten worden in een hard en pijnlijk proces. Een proces dat ik 12,5 jaar geleden doormaakte. Met terugwerkende kracht, denk ik, dat Cees Cassee bedoeld heeft: “durf jezelf open op te stellen, wees nieuwsgierig en belangstellend in het verhaal van de ander, laten vragen toe en zelfs kritiek, want je handelen zal effectiever worden”. Gooi je oude brein niet weg, maar investeer in het nieuwe, we hebben het niet voor niets gekregen.