Kijken naar gedrag

Bij nader inzien kon ik die schijnbare tegenstrijdigheid wel duiden, toen ik terugdacht aan het boek van Nassim Nicholas Taleb, een filosoof, essayist en voorspeller van de kredietcrisis en hoogleraar in New York. In dit buitengewoon interessante boek over menselijk gedrag, onze biases en de gaten in ons denkvermogen confronteert Taleb ons met Zwarte Zwanen. Zoals wij letterlijk heel lang de zwarte zwanen niet hebben willen erkennen, zo ontkennen we ook in overdrachtelijke zin de Zwarte Zwanen. Dat zijn totaal onverwachte gebeurtenissen, uitschieters die buiten de normale gang van dingen vallen omdat er vooraf geen duidelijke aanwijzingen waren dat zoiets kon gebeuren. Deze Zwarte Zwanen hebben zeer veel gevolgen en bovendien worden er achteraf verklaringen bedacht die de gebeurtenis begrijpelijk en voorspelbaar maken. Voor de Belgische politie, justitie, bestuur en inlichtingendiensten bleken de georganiseerde terreuracties achteraf logischer in elkaar te steken, dan vooraf bedacht. Deze gebeurtenis toont aan dat wij op één of andere manier de neiging hebben ons gedrag te rationaliseren, te voorzien van argumenten. Wij blijken steeds weer de neiging te hebben om voorbij te gaan aan de grote afwijkingen en mogelijk belangrijke gebeurtenissen niet te detecteren, maar ons vooral te richten op details. We blijven hangen in de fixaties van wat we al weten (kokervisie), drijven voort op ons routinematige gedrag en zijn onvoldoende in staat om onszelf te openen voor stille bewijzen. Kortom, we veronderstellen dat wat gaat komen voortborduurt op wat we in het verleden hebben geleerd. Dat is niet alleen vaak bedrieglijk, maar in het slechtste geval ook gevaarlijk. Taleb pleit voor het signaleren van early warners, anders durven kijken naar de werkelijkheid en oog hebben voor toevallige variaties met name grote afwijkingen. Het lijkt erop dat onze zuiderburen, maar het geldt wellicht ook voor onszelf, op het gebied van terrorisme onvoldoende zijn voorbereid en signalen niet hebben erkend en herkend.

 

Ook de beroemde psycholoog Daniel Kahneman, in 2002 Nobelprijswinnaar in de Economie op het gebied beslissingsgedrag, wijst op ons feilbare denken. In het boek met de gelijknamige titel uit 2011 laat hij ons zien dat we ontzettend veel vertrouwen hebben in wat we denken te weten, terwijl we onvoldoende in staat zijn om de volle omvang van onze onwetendheid en onze onzekerheid over de wereld waarin we leven te erkennen. Stelselmatig blijken we te overschatten wat we denken te begrijpen en onderschatten we de rol van toeval in gebeurtenissen. Kahneman onderscheidt Systeem 1 in ons denken dat zich baseert op intuïtie, associatievermogen, causaliteit en dat er voor zorgt dat we ons relatief eenvoudig door het leven kunnen voortbewegen. Zonder inspanning en zonder controle. Systeem 2 is ons voorkeurssysteem en omvat bewuste aandacht voor mentale inspanningen, die worden verricht. Handelingsvermogen, keuzes maken, concentratie en focus aanbrengen, afwegen wat we wel en niet doen en denken, het zijn allemaal verwijzingen naar Systeem 2. Dit systeem is impuls onderdrukkend en heeft één groot nadeel: het verloopt trager. En juist dit punt is heel kritisch. In noodsituaties neemt Systeem 1 de controle over omdat dan snel beslist moet worden. Als dan de beschikbare informatie op dat moment schaars is, zal snel worden gegokt en is de kans op verkeerde beslissingen groot. Ik heb het vermoeden dat het antwoord van onze zuiderburen op terreur, ingegeven door Systeem 1, onvoldoende in balans wordt gehouden door Systeem 2, dat van gerede twijfel, afweging en keuzebepaling.

 

Maar is het doorslaan naar Systeem 1, zoals we dat de afgelopen week gezien hebben in België uitzonderlijk en alleen kenmerkend voor noodsituaties? Neen, is het antwoord. Uit veel gedragsonderzoek komt naar voren dat we veelal kiezen voor een veilige weg, een voorkeur hebben voor de status quo, onzekerheid willen vermijden, verlies zwaarder laten wegen dan winst en korte termijneffecten boven lange termijneffecten stellen. Kortom, we laten ons sowieso veel minder leiden door rationeel gedrag, ook al denken we dat we dat wel doen. Juist in deze onzekere tijden vol met dynamiek, complexiteit en matige voorspelbaarheid grijpen we steeds nadrukkelijker terug op ons primitieve oer-systeem van emoties. Naar mijn mening zijn we onder de druk van de omstandigheden in en regressie terecht gekomen, waarin geen goed evenwicht meer bestaat tussen intuïtief en reflexief handelen. Met name aan dat laatste schort het behoorlijk. Dit verklaart naar mijn mening ook waarom we op tal van gebieden in een crisis verkeren en moeilijk de juiste en nieuwe richting bepalen.

 

Meta-gedragstraining op samenhang en coherentie en slimme gedragsbeïnvloeding kunnen een bijdrage leveren aan het voorzichtig beantwoorden van de moeilijke vragen uit dit tijdgewricht. De eerste om met name bestuurders en beleidsbepalers in de veranderstand te krijgen en hen interactief vorm te laten geven aan de mogelijkheden die zich voordoen door de complexiteit te omarmen. De tweede om gebruik te maken van de kennis dat mensen vaker dan gewenst irrationeel en onbewust handelen. Het aanspraken van mensen, waarin gerefereerd wordt aan een sociale norm helpt beter dan mensen op een traditionele wijze (vanuit rol en positie) aan te spreken of te dwingen. Verleiden door te wijzen op het gedrag van veel anderen kan veel effectiever zijn bij het realiseren van grote transities op sociaal, economisch en ecologisch terrein. Transities die nodig zijn om de crises op verschillende terreinen het hoofd te bieden.

Terug...

^ Naar boven